شهرزاد نیوز » حضور شیرین نشاط را با ” زنان بدون مردان”اش در “شصت و ششمین بی‌ینال ونیز” هم “نقطۀ اوج” این جشنوارۀ سینمایی نامیده‌اند و هم همراه با “دهل‌نوازی” توصیف کرده‌اند. این واکنش رسانه‌های معتبر غیر ایرانی است در برابر آخرین اثر و نخستین فیلم داستانی این هنرمند مطرح در صحنۀ هنرهای تجسمی غرب؛ هنرمندی که پیش از این به شیر طلایی (۱۹۹۹ ) در بخش تجسمی – ویدئویی مسابقه دست یافته و اینک به عنوان بهترین کارگردان برگزیده شده و جایزۀ شیر نقره‌ای ۲۰۰۹ را در بخش سینمایی از آن خود ساخته است.
گرچه همگی جذابیت و نیرومندی زبان تصویری در این اثر را می‌ستایند و بر استانداردهای تکنیکی و حرفه‌ای آن تأکید می‌کنند و حتا یک گالری هنرهای تجمسی در چین آن را “یک اوپوس سینمایی عظیم” دانسته، اما رسانه‌هایی نیز که بر آرای‌شان تکیه می‌شود، عنصر داستانی- سینمایی و بافت روائی آن را نارسا می‌بینند. از انتقادهایی خفیف و پوشیده دربارۀ “منزه‌سازی” و “زیبایی- محوری” در صحنه‌آرایی‌ها تا نقدهایی که آشکارا روایتگری سینمایی، ساختار، ارتباط و منطق فیلم را چندان موفق ندیده یا کاملاً ضعیف دیده‌اند و حتا یکجا از آن به عنوان ” پارودی فیلم هنری” یاد می‌شود (دی پرسه)، این واکنشها را معنا می‌دهد. چنانکه مصاحبه‌گر اشپیگل نیز اشاره دارد که فیلم نشاط یادآور فیلمهای باسلیقه و شیک هالیوود در دهه‌های پنجاه و شصت است.
آنگونه که کارگردان خود در گفتگوهایش شرح می‌دهد، او شخصیتها و داستانهایی از کتاب “زنان بدون مردان” اثر شهرنوش پارسی‌پور را به وام می‌گیرد و آنها را با وقایع کودتای ۲۸ مرداد سال ۳۲ ترکیب می‌کند و از آن فیلمی سیاسی می‌سازد که نشانگر تداوم مبارزۀ مردم ایران برای رسیدن به آزادی تا به امروز است. بنابراین او داستانهای نویسندۀ مورد علاقه‌اش را در یک پس‌زمینۀ بسیار مشخص سیاسی- تاریخی، داغ و حاد روز برای مخاطبان قرار می‌دهد؛ ایدۀ “دوران مصدق” به تعبیر خود پارسی‌پور هم در کتاب نیست اما وی دست کارگردان را باز گذاشته و از حاصل کار نیز راضی به نظر می‌آید. و این خود شیرین نشاط و همکارش شجاع آذری هستند که بر دشواریهای کار با متن، بر فاصلۀ زبان تصویری (هنر تجمسی) با کلام، دیالوگ و داستان سینمایی تأکید می‌ورزند. (بی‌بی‌سی)
منتقدانی نیز بر این اقتباس آزاد و ناهمسازی به عنوان تناقضی ساختاری و محتوایی در اثری سینمایی انگشت می‌گذارند و به همراهش کل گزینشهای فستیوالی را به زیر پرسش می‌برند. در نگاه یکی، شهرت شیرین نشاط در صحنۀ هنرهای تجمسی یک حضور زنده را برای برگزارکنندگان بی‌ینال ونیز تضمین می‌کند اما از زاویۀ چشم‌اندازسینمایی وابسته به “خانه هنری یورو” و “روابط دوساحلی” (بین‌المللی) است. زنانی از طبقات متفاوت اجتماعی که زنانگی سرکوب شده را نمایندگی می‌کنند، همزمان وظیفه دارند که انقلاب دمکراتیک مردم ایران را در زمان مصدق که توسط غرب به شکست انجامید (در گذشته‌ای زیر غلبۀ رنگ سبز تیره؟!) در فیلم سمبلیزه کنند. (ورایتی) اشاره می‌شود که تکه‌هایی نیرومند از داستان پارسی‌پور [متنی مورد مناقشه] به شکل توضیح‌ناپذیری در فیلمنامه حذف شده که در اصل حاوی پیام فمینیستی بی‌زمان این اثر است. و یا زنان در چهره‌های “ابرنمونه”شان در پس زمینۀ مشخص تاریخی- سیاسی فیلم بی‌جان می‌نمایند. (ورایتی، دی پرسه)
تیترهایی چون “کودتا و جنگ در ونیز”، “فیلم آلمانی مظنون به دریافت جایزه”، “نگاهی دزدکی به…” و شبیه اینها از حال و هوای لحن نقدهایی این چنینی خبر می‌دهد. گویا این دسته از منتقدان هم “مظنون” گشته‌اند و به شکلی غیر‌مستقیم نشان می‌دهند که منابع مالی و مصالح بین‌المللی دولتها را در این گزینشها بی‌دخیل نمی‌بینند. البته این نوع نگاه تنها شامل فیلم “زنان بدون مردان” نمی‌شود و تولیدات سینمایی دیگر را نیز در بر می‌گیرد. و حتا اشاره‌ای می‌رود به جشنوارۀ فیلم برلن (“برلیناله”) که در سالهای اخیر راه کان و بی‌ینال ونیز را در پیش گرفته است.
شیرین نشاط البته پیشتر به آن دسته از هنرمندانی تعلق داشته که از “سیاسی شدن” کارهایشان پرهیز دارند و هنر خویش را همواره در مفهومی فلسفی- عرفانی تعریف می‌کنند و از زبان پوشیده و استعاری نمی‌خواهند فراتر روند. اینک امّا ورق برگشته است. مصاحبه‌گر اشپیگل می‌پرسد: “پرتره‌هایتان زنان مسلمان با‌حجابی را با اسلحه و خالکوبی‌های هنرمندانه نشان می‌دهند، این آثار حاوی تنشهایی میان اروتیسم و خشونت، میان سنت و مدرنیسم هستند، شما از پیام‌دهی روشن در کار خود همواره پرهیز کرده‌اید، آیا هنوز خود را هنرمندی بدون دستورکار سیاسی تعریف می‌کنید؟” نشاط پاسخ می‌دهد: “این تابستان همه چیز را تغییر داد، وقتی که اعمال خشونت آمیز را نسبت به تظاهرکنندگان دیدیم همۀ ما فعال سیاسی شدیم. من خودم با تبعیدیان دیگر در نیویورک یک تظاهرات و اعتصاب غذا را سازماندهی کردم. غیر‌سیاسی بودن امر لوکسی است که دیگر برای ما وجود ندارد.” او ضمن اشاره به سال کودتا علیه مصدق، بی‌آنکه میان مردم، دولتها و نیروهای گوناگون اجتماعی در ایران تمایزی قائل شود، می افزاید: ” باید به یاد آوریم که ما در مدت زمان کوتاهی در دمکراسی زندگی کرده‌ایم، وگرنه ما ایرانیان مانند بربرها به نظر می‌آئیم.”
از کمپین ونیزی “روزهای سبز” حنا مخملباف که بگذریم، پشتیبانی نشاط و همکاران هنرمندش تنها یک اعلام همبستگی کلی با مبارزات مردم ایران به نظر نمی‌رسد. همراهی مشخص آنها با “جنبش سبز” نیز تنها محدود به سبزپوشی، حرکتهای تظاهرات‌گونه و آوردن “نزدیک به صد شال سبز” برای پهن کردن روی فرش قرمز این جشنواره نمی‌شود. او در گفتگویی صریحاً از موسوی به عنوان کسی که به نظر می‌رسد در ایران “آزادی بدهد”، نام می‌برد. بنا بر گزارشی دیگر، شجاع آذری نیز که در فیلمنامه‌نویسی همکاری تنگاتنگ با نشاط داشته، عنوان می‌کند که اگرچه به جدایی دین و دولت هم باور دارد اما این امر را برای ایران مورد تردید می‌داند و به آلترناتیوهای دیگری امیدوار است.(رادیو زمانه).*
پروژۀ فیلم “زنان بدون مردان” با پشتیبانی مالی کشورهای آلمان، اتریش و فرانسه با سالها کار مداوم به بارنشسته و دست‌اندرکاران آن گویا در سه ماه گذشته هنوز مشغول کار بر روی آن بوده‌اند. فیلمنامه کار مشترک شیرین نشاط، شجاع آذری یوسفی (عکاس و فیلمساز مقیم نیویورک)، استیون هنری مداف و همکارانی دیگر است. پیش از این نیز نشاط با طراحی و ساخت پنج اثر ویدیوئی “زنان” و “مردان” پارسی‌پور را در بیان تصویری ویژۀ خویش نشان داده است. این فیلم به زبان فارسی در مراکش ساخته شده و به عنوان محصولی از سینمای آلمان به بی‌ینال ونیز راه یافته است. از هنر مارتین گشلاخت (اتریشی، نیز یکی از تهیه کنندگان) برای سینماتوگرافی و فیلمبرداری “تصویرهای استیلیزه شدۀ باشکوه” در فیلم یاد می‌شود. بازیگران آن پگاه فریدونی، آریتا شهرزاد، شبنم طلوعی، اورسی تات، بیژن دانشمند و شهرنوش پارسی‌پور هستند.
پانویس و منابع:
* آنچه مسلم است شیرین نشاط با پرتره‌های گیرا و نیرومندش از چهره‌های زنانۀ چادری / محجبۀ شرقی، دربرگرفته از امواج خطوطی به زبان فارسی (شبیه خطوط چاپ سنگی و دعانویسی) به مهم‌ترین نمایشگاههای جهانی راه یافته، بسیار مورد تقاضا و توجه است. در آثارش تقریباً همیشه از نمادهای اسلامی و مذهبی یاری جسته و حتا شعر فروغ را به همان سبک شبیه دعانویسی در کنار “یا قمر بنی هاشم” خوشنویسی کرده است. حتا در سری تصویرهای “زنان الله” مرز شیفتگی و تجلیل‌نمایی با نگاه انتقادی وی نسبت به خشونت و سرکوب جنسی به سختی قابل تشخیص است. در برخی آثارش از سکسوالیته تابوزدایی می‌کند و آن را در پس زمینه‌ای اسلامی بکار می‌گیرد. مفهوم جدایی جنسیتی و سرکوب زنانگی را در کارهای ویدئویی‌اش بسیار صریح و روشن (گاه حتا قالبی) تصویر کرده، با اینهمه وی از منتقدان جدی چاپ “کاریکاتورهای محمد” است و کار فیلمساز هلندی “تئو ون گوگ” را مبنی بر نوشتن آیۀ قرآن بر روی بدن برهنۀ یک زن “کاملاّ ابلهانه” می‌خواند قتل این کارگردان را وحشتناک می‌بیند اما احساس مسلمانان معترض را هم درک می‌کند زیرا او خودش نیز به عنوان یک “مسلمان سکولار” دیدن چنین نمونه‌هایی را تاب نمی‌آورد و آنها را توهین‌آمیز می‌داند. (آرت)
Los Angeles Times
Variety
Faurschou China
