شهرزاد نیوز: امروزه ادبیات زندان جای خود را در ادبیات تقریبا همه کشورها باز کرده است و زنان نقش مهمی در این عرصه ایفا می کنند. درایران، پس از آزادی زنان چپ در دهه ۹۰ میلادی از زندانهای جمهوری اسلامی، موجی از خاطرات زندان ابتدا ازسوی آنان درخارج از کشور منتشر شد. این حرکت هشیارانه انتشار کتب خاطرات زندان ازسوی مردان و مربوط به دوره های مختلف (زمان پهلوی و جمهوری اسلامی) را در پی داشت. بنابراین می توان ادعا کرد که ما از ادبیات زندان برخورداریم که پایه گذار این موج زنان تبعیدی در خارج از کشور بوده اند. ازهمین رو در جریان کنفرانس “ادبیات زندان و سیاست ها ی فرهنگی در خاورمیانه ” که اخیرا در دانشگاه نیویورک برگزارشد، نقش زنان بسیار پر رنگ بود.
این کنفرانس سه روزه که از پنجم تا هفتم مارس ۲۰۰۹ برای اولین بار در آمریکا برگزار می شد، سعی داشت که ادبیات و فیلم های مربوط به زندان درکشورهای ایران ترکیه، لبنان، مراکش، مصر، سوریه و عراق را مورد کنکاش قرار دهد.
فریده چیچکولو، نویسنده ترک تبار رمان و فیلم “نگذارید به بادباک شلیک کنند”، با نمایش فیلم خود در کنفرانس حضور داشت. او تحصیلات خود را در رشته معماری به اتمام رسانده و بعد از کودتای نظامی در ترکیه بین سالهای ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۴ در زندان بسر برده. این فیلم در جشنواره های ترکیه – آنتالیا ۱۹۸۹ و کن ۱۹۸۹موفق به دریافت جایزه شد. رمان بعدی او به نام ” سفری به امید” تبدیل به فیلم شد و درسال ۱۹۹۱ برنده اسکار بهترین فیلم خارجی را از آن خود کرد. فریده اکنون در استانبول زندگی و تدریس می کند.
فیلم “نگذارید به بادبادک شلیک کنند” درزندان فیلم برداری شده و دید بسیار موشکافانه ای دارد از نگاه یک پسر بچه پنج ساله که به همراه مادرش به زندان افتاده. با اینکه مادر این کودک زندانی عادی است ولی زندانیان سیاسی هستند که روابط عاطفی و آموزشی با کودک ایجاد می کنند. در پایان فیلم، نگهبانان می خواهند به بادبادک که به مفهومی سمبلیک برای آزادی، هم برای کودک و هم برای دیگرزندانیان، تبدیل شده شلیک کنند، اما موفق نمی شوند.
وی در پرسش و پاسخ عنوان کرد که با اینکه فیلم بسیار موفق بوده، ولی بازگوکننده فضای نظامی آن دوران نیست. علاوه بر آن او گفت که بسیار مورد انتقاد قرار گرفته که خشونت موجود در آن دوران را به تصویر نکشیده است. قبل از نمایش این فیلم، فیلم مستند “از این فریاد تا آن فریاد ” از پانته آ بهرامی در رابطه با زندانهای سیاسی ایران در دهه ۸۰ به نمایش درآمد. این فیلم نیز در نمایش های مختلف در اروپا و امریکا ازسوی بعضی از ایرانیان مورد انتقاد قرار گرفته است. منتقدین عنوان کرده اند که این فیلم با شرایط زندان که در آن خشونت بسیار زیادی از سوی جمهوری اسلامی برزندانیان اعمال شده، منطبق نبوده است. در پاسخ به این انتقاد باید گفت که هدف ازساختن فیلم درمورد زندان، نشان دادن خشونت نیست بلکه انتقال تجربیاتی است که بخاطر وجود دیکتاتوری در ایران هرگز از نسلی به نسل دیگر منتقل نشده و هر بار این مبارزان از صفر شروع کرده اند.
اما تمرکز کنفرانس بیشتر بر روی ادبیات زندان بود. “فتنه ال بویه”، نویسنده مراکشی کتاب “اعتصاب غذا “، از دیگرمهمانان کنفرانس بود. فتنه سخنانی در مورد کازابلانکا و زندان مخوف آن و کمیسیون آشتی بیان کرد و بخشهایی از کتابش را رو خوانی نمود.
کتاب” اعتصاب غذا” خاطرات زندان فتنه، فعال چپ و فمنیست، است که اولین بار در یک دوره کوتاه در سال ۱۹۷۴ بخاطررهبری دانش آموزان در یک اعتصاب دستگیر شد. این دستگیری پس از دو کودتای نظامی ناموفق در سالهای ۱۹۷۱ و ۱۹۷۲ علیه شاه حسن دوم صورت گرفت. سال بعد از آن سرکوب و آدم ربایی های سیاسی بصورت مخفیانه در مراکش آغاز گشت. دومین دستگیری فتنه در سال ۱۹۷۷ بخاطر فعالیت در گروه مارکسیستی “۲۳ مارس” که بنام قیام کازابلانکا در ۲۳ مارس ۱۹۶۵ نام گذاری شده است، صورت گرفت. او در نوامبر ۱۹۷۷ به همراه دیگر زنان فعال به شکنجه گاه مخفی کازابلانکا منتقل شد. او برعکس نسل مادران ملی گرای خود که برای استقلال مبارزه می کردند، وارد موج جنبش فمنیستی ۱۹۶۰ در مراکش شد که برای دمکراسی و برابری بین زن و مرد مبارزه می کرد. فتنه بین سالهای ۱۹۷۷ تا ۱۹۷۹ بهمراه ۶ زن دیگر بدون محاکمه در زندان بسربرد و بهمراه هم بندیان خود دست به اعتصاب غذا زد که بالاخره منجر به محاکمه و محکومیت او به پنج سال زندان گردید. در سال ۱۹۸۲، پس از گرفتن لیسانس خود در رشته جامعه شناسی در زندان، آزاد گشت و درسال ۲۰۰۱ دست به انتشار خاطرات زندان بنام اعتصاب غذا زد. پس از مرگ شاه حسن درسال ۱۹۹۹ و به قدرت رسیدن پسرش، محمد شاه، فضای سیاسی در این کشور قدری گشایش یافت. پس از تشکیل کمیسیون آشتی در سال ۲۰۰۴ بیش از ۲۲هزار شکایت برای دریافت خسارت به این کمیسیون ارسال گشت. شکایت فتنه یکی از آنان بود. دولت بعدها بطور رسمی از وی بخاطر شکنجه،آدم ربایی و دستگیری غیرقانونی معذرت خواهی کرد. وی اکنون با یکی از سازمان هایی که به شکایت زندانیان سیاسی رسیدگی می کند، در رابطه با موضوع حقوق بشر با اتحادیه اروپا همکاری می کند.
لازم به یادآوری است که مراکش در میان کشورهای عربی دارای جنبش زنان بسیار فعالی است. این جنبش تغییرات و اصلاحاتی به نفع زنان در قوانین شرع بوجود آورده است. بسیاری از ناظران الگوی جنبش یک میلیون امضا در ایران را برگرفته از فمنیست های مراکش می دانند، با این تفاوت که آنها محمد شاه را بعنوان حامی در حاکمیت داشتند و به وسیله ی او تقاضای خود را همراه با امضاهای فراوان به مجلس ارایه دادند و در ایران این حمایت در حاکمیت وجود ندارد.
از ایران بجز شهریار ماندنی پور، نویسنده کتاب “شجاعت عشق”، منیره برادران، نویسنده کتاب “حقیقت ساده”، نیز حضور داشت. هردوی آنان بخشهایی از کتابشان را روخوانی کردند.
منیره در سال ۱۹۸۱ دستگیر و نه سال را در سیاه ترین دوران زندانهای جمهوری اسلامی گذراند. وی اکنون در آلمان زندگی می کند و در تارنمای بیداران، در ارتباط با حقوق بشر قلم می زند. او در سخنرانی خود به این نکته پرداخت که درزندان بخاطر وجود حافظه جمعی و تجربیات جمعی، روایت گر “ما” می شود. در حالی که در ادبیات زندان و در نوشته های زندانیان روایت گر “ما” تبدیل به “من” می شود. او در پایان سخنرانی خود گفت که زندانی بخاطر شکنجه شاید هرگز دنیا را خانه خود نخواند و ما نویسندگان ادبیات زندان به این خاطر این خاطرات را بازنویسی می کنیم تا شاید روزی دنیا را دوباره خانه خود بدانیم.
