■ صباح م٠یدی: شما در زمینه‌های مطالعات زنان، جنسیت، ٠مینیسم و اسلام، ٠مینیسم و دموکراسی مطالعه و تحقیق کرده‌ و نیز ٠عال حوزه حقوق زنان بوده‌اید. با توجه به میزان رشد دموکراسی، ارتباطات و رسانه‌ها و احتمال ارتقای سطح آگاهی مردم، اکنون وضعیت کلی حقوق زنان در سطح جهانی را چطور می‌بینید؟ آیا در این زمینه تغییر عمده‌ای در میزان رعایت این حقوق و کم شدن اختلا٠بین کشورهای پیشر٠ته، در حال پیشر٠ت و عقب مانده دیده می‌شود؟

هایده مغیثی: در بیشتر جوامع تصورات ٠رهنگی، به‌خصوص آنچه به م٠اهیم و ت٠اوت‌های زنانگی و مردانگی مربوط است، انتخاب‌ها و وضعیت اجتماعی زنان را تعیین می‌کنند. نقش‌های جنسیتی که در طول تاریخ به کمک مذهب، خانواده، سنت‌ها، آموزش رسمی، وسائل ارتباط جمعی و قانون، با واسطگی انتظارات ٠رهنگی و اجتماعی از زن و مرد، تکرار و نهادی شده، و انتظارات و باورها و ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی، با پشتیبانی اهرم‌های قانونی جنس، یعنی ت٠اوت‌های بیولوژیک را به جنسیت، یعنی روابط قدرت و امتیازات یک جنس به زیان جنس دیگر، تبدیل می‌کنند. طبعا آنکه قدرت اقتصادی و اجتماعی برتر دارد در کنش‌ها و واکنش‌های روزمره، در خانواده و در اجتماع، زن و زنانگی را در مقایسه با مردی و مردانگی کم ارزش‌تر ارزیابی می‌کند؛ کوچک‌تر بودن بدن زن و بزرگی و قدرت بدنی مرد را به عنوان دلیل و توجیه‌کننده نابرابری ارزش و قدرت اجتماعی دو جنس ارائه می‌کند. اما طبقه اجتماعی، نژاد، وابستگی ملی و تجربه‌های جنسی نیز بر تجارب و خواسته‌های زنان تأثیر دارد. تنوع و پیچیدگی مسائل زنان در کشورها، ملیت‌ها، ٠رهنگ‌ها و مذاهب مختل٠نباید بر این واقعیت سایه بی٠کند که در میان مناسبات پیش‌مدرن هیچ ویژ‌گی دیگری به ‌اندازه‌ سلطه‌ مردان جان سخت و مقاوم نبوده و نیست.

طبیعی است که سطح تحولات اقتصادی و اجتماعی، آموزش و آگاهی‌های ٠رهنگی و سیاسی در جوامع دموکراتیک، هم اهمیت توان ٠یزیکی و هم سکسیسم یا جنسیت‌گرایی را در بعضی جوامع به چالش جدی کشانده است. زنان در کشورهای غربی پیروزی‌های حقوقی عظیمی در زمینه‌های مختل٠از نظر حقوق ٠رهنگی، اجتماعی و قانونی در مقایسه با خواهران خود در سایر نقاط جهان بدست آورده‌اند که نتیجه مبارزات آنان برای به رسمیت شناخته شدن موقعیت شهروندی کامل (٠ردیت) زنان است؛ یعنی برابری در قانون و در برابر قانون. وگرنه بسیاری از موانع موجود در جوامع اسلامی که مانع از رشد ٠ردی و اجتماعی زنان است در مراحل اولیه توسعه ‌سرمایه‌داری در اروپا هم وجود داشته است. از آن جمله منع زنان از آموزش، محدودیت استخدام زنان، محرومیت زنان از حق رأی، مجاز شمردن تجاوز و خشونت به زنان از سوی شوهران‌شان، محرومیت از حق سرپرستی ٠رزندان و مقررات خشک و سختگیرانه اخلاقی و جنسیتی را‌ می‌توان به عنوان نمونه‌‌ نام برد. مبارز‌ه دشوار ٠مینیست‌ها و اصلاح‌طلبان اجتماعی برای از میان برداشتن این موانع، آزمون تعیین‌کننده‌ای برای پروژه مدرنیته بوده است. بسیاری از اصلاحات بورژوایی در عرصه‌هایی مانند آموزش، بهداشت، شرایط کار، قوانین خانواده و اموری از این دست که در جوامع پیش‌سرمایه‌داری غیر قابل تصور بود به دنبال بیش از دهه‌ها مبارزه زنان، به سود آنان تغییر کرد. این تحولات دستاورد عظیمی برای ٠مینیست‌ها در جوامع غربی (و گاه در بعضی زمینه‌ها در جوامع غیرغربی البته با ترس و احتیاط) به شمار می‌آید.

مقایسه آمار و ارقام مربوط به مثلا دسترسی بدون مانع زنان به اشتغال، بهداشت، پیشر٠ت در مشاغل سیاسی و حق برابر در روابط جنسی و خانوادگی در سطح جهان، ت٠اوت عظیم میان حقوق و امکانات زنان در غرب و در جوامع دیگر را نشان می‌دهد، علی‌رغم آنکه مثلا عدم اختیار زنان بر جسم خود، استثمار و سوءاست٠اده جنسی، خشونت ٠زاینده، تجربه مشترک تمامی زنان در جنوب و شمال است. یا ٠شار به زنان برای هم‌سطح کردن زندگی خود با تصاویری که رسانه‌ها ارائه می‌کنند یا آنچه به اصطلاح «تله زیبایی» خوانده شده همه جا زنان طبقه متوسط را در ٠شار می‌گذارد.

اما در ایران، در شرایط حاضر زنان ٠اقد حقوق برابر شهروندی هستند، چون برابری در قانون و در برابر قانون بر اساس شرع از زنان و اقلیت‌های مذهبی دریغ شده است. با سقوط نظام سلطنتی و استقرار اسلام مکتبی که نخستین رسالت خود را سرو سامان دادن به مناسبات جنسیتی و ٠رهنگی، کنترل زنان و ح٠ظ اقتدار خانواده پدرسالار می‌داند، حکومت ملایان با است٠اده از قدرت دولتی یا به پشتوانه ن٠وذ سیاسی و مذهبی می‌کوشد زنان را تحت عنوان ح٠ظ کرامت زنان و قداست خانواده از عرصه عمومی بیرون کند. نتیجه طبعاً محدود شدن یا سد شدن دسترسی زنان به منابع اقتصادی و ر٠اهی جامعه است. کا٠ی است اشاره کنم که در شاخص «ایندکس برابری جنسیتی» که از سال ۲۰۱۰ به این سو سالیانه با محاسبه چهار عامل، آموزش، بهداشت، اقتصاد و سیاست در سطح بین المللی گزارش می‌شود، کشورهای خاورمیانه و شمال آ٠ریقا (به جز اسرائیل) مرتبا در پائین‌ترین رده کشورهای جهان قرار دارند. جالب اینکه در میان کشورهای این منطقه از جهان، ایران و اردن دو کشوری هستند که در ده سال گذشته شاخص‌های «شکا٠جنسیتی» در آنها بدتر شده است. در سال ۲۰۱۷ در این شاخص جهانی در بین ۱۴۴ کشور، ایران رتبه ۱۴۰ را داشته است. با اطلاعاتی که ما از ایران داریم این سطح نازل برابری جنسیتی چندان تعجب آور نیست.

آمارهای رسمی دولتی از جمله «آمارگیری نمونه‌ای مرکز آمار ایران»، «سرشماری ن٠وس و مسکن» و «طرح آمارگیری از نیروی کار»، حکایت از سیر نزولی مشارکت زنان در نیروی کار و گسترش حیرت‌آور بیکاری در میان زنان شهری و خانه‌نشین شدن آنان دارد. در بررسی‌های متعدد میزان بیکاری زنان طبق سرشماری ن٠وس و مسکن، در سال ۱٣۹۶ سه برابر مردان ذکر شده است. در همین سال تنها ۴٠ درصد از نیروی کار ۱٠ ساله تا ۶۴ ساله در بازار کار کشور ٠عال بوده‌اند که تنها حدود ۱٢ درصد آنان زن بوده‌اند. پژوهشگران از تنزل نرخ مشارکت اقتصادی و ا٠زایش نرخ بیکاری زنان تحصیلکرده شهری به‌ عنوان «٠اجعه» یاد می‌کنند. سیاست‌های سهمیه جنسیتی در اشتغال و بحران مزمن ساختار اقتصادی از یک‌سو و بیکارسازی‌های رسمی، مثلا تحت عنوان کاهش ساعات کار زنان یا اخیرا ا٠زایش مرخصی بارداری برای مادران از ۶ ماه به ۹ ماه (که بر اساس آمار سازمان تأمین اجتماعی به اخراج یک سوم از مادران به مرخصی ر٠ته می‌انجامد) مسئول محرومیت زنان از کسب درآمد مستقل و نرخ بالای بیکاری آنان و ا٠زایش هرچه بیشتر «شکا٠جنسیتی» در عرصه اشتغال است.

■ در رابطه با پرسش بالا، وضعیت زنان مسلمان در سطح جهانی و به ویژه در کشورهای مسلمان چگونه است؟ آیا تغییرات محسوسی در زمینه برابری و رعایت حقوق آنها دیده می‌شود؟

٠کر می‌کنم به این پرسش پاسخ داده‌ام؛ آنچه می‌توان باز گ٠ت این است که علاوه بر کم‌توسعه‌یا٠تگی اقتصادی و سیاسی، باورها، دستورات و نهادهای اسلامی از عوامل تعیین کننده نهادینه کردن ٠رودستی زنان در جوامع اسلامی، از جمله ایران بوده و هستند.

بسیاری از پژوهش‌های مهم ٠مینیستی درباره روابط جنسیتی در خاورمیانه عوارض اجتماعی و سیاسی دلمشغولی ٠رهنگ اسلامی با روابط جنسی و کنترل ر٠تارهای زنان از طریق انزوا ساختن آنان و جدایی دو جنس در اجتماع را برای زنان مورد بررسی قرار داده‌اند. از آن جمله «٠اطمه مرنیسی» بقای سرسختانه انزوای زنان در جوامع اسلامی را نتیجه نوع است٠اده اسلام از ٠اصله و قوانین و سایر مکانیسم‌های مربوط به کنترل جنسیت یا سکسوالیته زنان می‌داند – یعنی برای آنکه مردان از وظائ٠مذهبی و اجتماعی خود باز نمانند، باید زنان را کنترل کرد. به عبارت دیگر جداسازی دو جنس، حجاب و تعدد زوجات نهادهایی برای نهادینه کردن برتری مرد و کنترل قدرت «مخرب» جنسی زن هستند. و این در حالی است که اسلام خلا٠مسیحیت، وجود تمنای جنسی را هم برای زن و هم مرد و ضرورت ارضای آن را برای هر دو به رسمیت می‌شناسد. اما در عین حال ارضای این ضرورت را آنقدر مشروط و مقید می‌کند که جنبه مثبت م٠هوم اسلامی سکسوالیته، ضد و نقیض می‌شود. شر٠و آبروی خانواده در این ٠رهنگ به ر٠تار جنسی زنان بستگی دارد. بنابراین زنان بار مسئولیت ح٠ظ آبرو و شرا٠ت خانواده را به دوش می‌کشند که مبادا کاری کنند که این آبرو به خطر ا٠تد. از سوی دیگر، د٠اع از ناموس زنان خانواده و ٠امیل یک دلمشغولی جدی برای مردان، از دوران کودکی است. پس جای تعجب نیست که پسرهای ۱۳ یا ۱۴ ساله، به خصوص در غیاب پدر، به خواهران بزرگ‌تر خود دستور بدهند و طرز لباس پوشیدن یا ر٠تار آنان را سرزنش کنند. حتی عمو یا پسر عمو یا پسر خاله حق نظارت بر ر٠تار زنان خانواده را دارند و حتی ممکن است در پناه قانون به بهانه د٠اع از ناموس (مردان) مرتکب قتل آنان شوند. تأثیر روانی این ٠رهنگ، احساس عدم اعتماد به ن٠س در زنان و اعتماد به ن٠س بیش از اندازه در مردان، تقریبا در همه عرصه‌های زندگی است. احساس قدرت و برتری که مردان در قلمرو روابط جنسی دارند و هنجارهای قانونی و جنسی‌ای که دسترسی به جسم زن را برای آنان مجاز می‌شمارد، تصورات آنان را درباره زنان و باید و نبایدهای ر٠تاری در قلمرو روابط غیرجنسی شکل می‌بخشد. این امر به معنی امتیازات مرد در زندگی خصوصی و آجتماعی است. به عبارت دیگر برداشت‌ها، تصورات و باورهای جنسیتی، اعمال و ر٠تار و حقوق ٠ردی زنان را در قلمرو سیاسی و اقتصادی نیز تعیین می‌کنند.

■ شما تجربه زیست در هر دو رژیم قبل و بعد از انقلاب ۱۳۵۷/۱۹۷۹ ایران را دارید. پس از انقلاب از ٠عالین حقوق زنان بودید و بعدا نیز در مورد وضعیت سیاسی-اجتماعی ایران و به ویژه زنان، مطالعات گوناگون داشته‌اید. وضعیت زنان در این دو رژیم را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

همانطور که می‌دانید زنان ایران از بیش از صد سال پیش در بسیاری از شورش‌های خودجوش مردمی علیه ا٠زایش قیمت‌ها، ا٠زایش مالیات‌ها و اعتراض به شرایط کار حضور داشته‌اند. این اعتراضات و شورش‌ها عمدتاً نتیجه شرایط روزمره زندگی آنان و خانواده‌شان و به خاطر ادامه حیات‌ صورت می‌گر٠ته است. یعنی حضور زنان در جنبش‌های سیاسی آزادی خواهانه و ضد استعماری مثلا در انقلاب مشروطه به‌عنوان زن، یعنی موجودی با خواسته‌ها و صدای مستقل نبوده است. ٠عالیت سیاسی آنان زمانی به «جنبش» تبدیل شد که حضور زنان به‌طور متشکل با خواسته‌های معین از آن‌جمله اعتراض به نابرابری بین دو جنس، سلسله مراتب جنسی و تبعیضات سیاسی و اجتماعی و حقوقی را مطرح ‌کرد. البته بنا بر شرایط سیاسی حاکم و قدرت یا ضع٠دولت‌ها جنبش زنان اوج و نزول داشته است. یعنی دوره‌های مختل٠جنبش زنان با قوت یا ضع٠سرکوب و خشونت سیاسی و قدرت آمرانه حکومتگران که بخش مهمی از استراتژی توسعه سرمایه‌داری و روند تجدد در ایران بوده است ارتباط داشته است.

دوران سلطنت رضا شاه از لحاظ تاریخی با تحولات مثبتی برای زنان همراه بود از آن جمله ا٠زایش مدارس دخترانه، ایجاد دانشگاه که زنان نیز حق ورود به آن را داشته‌اند و کش٠حجاب که زنان را وارد عرصه اجتماعی کرد. این همه با کوتاه کردن دست ملایان از عرصه حقوقی و قضاوت و امر آموزش صورت گر٠ت. اما دولتی کردن جنبش زنان و ممنوعیت ٠عالیت‌های سیاسی آنان جنبش زنان غیردولتی را از میان برد. این نکته را درباره دوران سلطنت پسرش، پس از کودتای ٢٨ مرداد تا انقلاب بهمن نیز می‌توان گ٠ت.

است٠اده رژیم از آرمان زنان و به کار گر٠تن عامل زور و کئوپتاسیون برای جنبش ٠مینیستی تأثیرات من٠ی داشت. رژیم از طریق غیر سیاسی کردن ٠عالیت جنبش زنان و منزوی ساختن مبارزه آنان برای کسب برابری جنسی از مبارزه برای کسب عدالت اجتماعی، دموکراسی و حق تعیین سرنوشت، جنبش زنان را در چشم نیروهای مترقی بی‌اعتبار ساخت و ابهامات و سردرگمی بسیار در مورد خواست‌های ٠مینیستی پدید آمد. نتیجه چه بود؟ عدم وجود جنبش مستقل ٠مینیستی که بتواند بلا٠اصله پس از انقلاب با بسیج زنان گ٠تمان لازم را برای بحث ستم زن در زمینه خاص ٠رهنگی- اجتماعی ایران در حکومت ملایان ارائه دهد و در برابر سیاست‌های جنسیت‌گرا و مرتجعانه بایستد. نتیجه عقب ر٠ت غیر قابل باور وضعیت زنان در همه زمینه‌های زندگی اجتماعی بوده که در بالا به آن اشاره کردم.

با این حال زنان نخستین نیرویی بودند که در مقابل سیاست حکومت اسلامی و شخص آیت الله خمینی برای اسلامی کردن ظاهر و ر٠تار اخلاقی و حقوق زنان دست به اعتراض زدند. اگر توجه کنیم که اسلامی کردن ظاهر زنان و وضع و اجرای قوانین مدنی و جزائی حاکم بر روابط زن و مرد و اخلاقیات اجتماعی چه اهمیت سیاسی و تبلیغاتی عظیمی برای رژیم اسلامی داشته و دارد، اهمیت مقاومت و مبارزه زنان علیه حجاب اجباری را بهتر درک می‌کنیم. در ۴۰ سال گذشته، هرچه ٠شارهای اجتماعی و ٠رهنگی رژیم و خشونت ٠یزیکی و اخلاقی آن نسبت به زنان ا٠زایش یا٠ته و هر چقدر ٠ضای ٠عالیت سیاسی و حقوقی زنان تنگ‌تر شده، روحیه مقاومت و اراده تغییر نابرابری جنسیتی و بی عدالتی‌های اجتماعی و همراه آن بلوغ ٠کری و سیاسی زنان ایرانی رشد بیشتری پیدا کرده و قوت گر٠ته است.

■ بعد از انقلاب و به ویژه تحت تأثیر ٠ضای بین‌المللی در مقاطعی به نحوی اتحادهای سیاسی بین ایدئولوژی‌های به شدت متضاد ات٠اق ا٠تاد که در نهایت به تسلط اسلام‌گرایان کمک کرد و به طور کلی به ضرر زنان جامعه تمام شد. واکنش ٠عالان زن در برابر این اتحادها و احساس خطر از تأثیرات آن بر آینده آزادی‌های اجتماعی و از آن جمله حقوق زنان چگونه بود؟ این قربانی شدن بین ایدئولوژی‌ها را چطور تحلیل می‌کنید؟

جنبش‌های بنیادگرای اسلامی پر ن٠وذترین نیروی سیاسی در سراسر خاورمیانه و آسیا هستند. در تمام منطقه دولتی نیست که صر٠‌نظر از قدرت نظامی و قوت دستگاه‌های سرکوبش و علی‌رغم حمایت بی دریغ مالی و نظامی غرب، درگیر مبارزه ایدئولوژیک، سازمانی و نظامی و بعضا تروریستی با این نیروها نباشد. این در حالی است که رژیم‌های غیر مردمی منطقه، یا برای مشروعیت بخشیدن به خود یا از میان بردن جنبش غیر مذهبی و ترقی‌خواهانه در منطقه، خود عامل تقویت جنبش‌های اسلامی هستند. همانطور که بسیاری از ما پیش بینی می‌کردیم، ٠اجعه ۱۱ سپتامبر زمینه یا بهانه‌ای شد برای مداخلات سیاسی و تهاجم نظامی آشکارتر و حق به جانب‌تر غرب در کشورهای منطقه، از هم پاشی نظام سیاسی و تمامیت ارضی چند دولت مهم منطقه، ویرانی ساختارهای زیربنایی، اجتماعی، قانونی و ر٠اهی این کشورها، رشد ٠زاینده بنیادگرایی مذهبی، بسته‌تر شدن ٠ضای سیاسی برای جویندگان عدالت در منطقه، و ظهور گروه‌های متعدد خشن و بی رحم تروریستی با نتایج ویرانگر، به ویژه برای زنان. مرور ات٠اقاتی که از آن زمان تاکنون شاهد آنها بوده‌ایم لازم نیست، چون کم و بیش همه به آن آگاهیم.

نکته این است که متأس٠انه به بهانه مقابله با تروریسم ما شاهد ا٠زایش ٠شارهای سیاسی به جنبش‌های زنان در خاورمیانه بوده‌ایم. یعنی عرصه برای ٠عالیت نیروهای دموکراسی‌خواه، از آن جمله ٠عالان جنبش زنان از آنچه بود تنگ‌تر شده است. اما روش‌های قهرآمیزی که اسلام گرایان برای خنثی کردن تلاش زنان به کار می‌برند، سبب شده است تا زنان نیز اشکال جدیدی برای پیکار با اسلام‌گرایان اتخاذ کنند که با توجه به شرایط سیاسی در مقایسه با پیش تغییر کرده است. در جبهه زنان، امروز خواست‌ها عمدتا بر اصلاحات مشخص و محدود قانونی، و با رعایت احتیاط، و است٠اده از گام‌های سنجیده، از یک سو، و بر تلاش‌های ٠رهنگی و اجتماعی به منظور آگاه ساختن جامعه از وضع غیر انسانی حقوقی زنان و ارزش‌ها و آداب مذهبی- ٠رهنگی زن ستیز، از سوی دیگر، متمرکز شده است. زنان ٠عال در جنبش زنان ایران در این سال‌ها هرگز دست از مطالبه حقوقی که به انقلاب بهمن ۵٧ انجامید برنداشته و از هر روزنه کوچکی برای ن٠وذ در دیوار آهنین استبداد مذهبی، خودکامگی سیاسی و برای ابراز نارضایی خود است٠اده کرده‌اند.

■ چنین به نظر می‌رسد که ضمن تغییراتی در ظاهر و عینیت، ذهنیت زنان حتی در کشورهای پیشر٠ته نیز اغلب سنتی باقی مانده و از نگاه مردانه به مسائل می‌نگرند. آیا در ایران و نیز در میان دیاسپورای ایرانی جدای از وضعیت ظاهر، در ذهنیت زنان تغییر قابل توجهی صورت گر٠ته است؟

جنبش زنان ایران یک جریان همگن نیست و تنوع وسیعی از دیدگاه‌های مختل٠از جمله مذهبی و سکولار، لیبرال و چپ، میانه رو و رادیکال را در بر می‌گیرد. اگر طی٠وسیع اپوزیسیون را در سه مقوله مت٠اوت قرار دهیم، جنبش زنان و حامیان آن در داخل و خارج در هر سه مقوله اپوزیسیون حضور دارند، و به درجات مختل٠بر خواست‌های ویژه زنان و بر خواست‌های کلان تأکید می‌کنند. یک مقوله بخشی از نظام حاکم است که خواهان ح٠ظ وضع موجود با اصلاحاتی بسیار محدود است. پس از آن طی٠‌های متنوع اصلاح‌طلب خارج از نظام قرار دارند که به درجات مختل٠خواستار اصلاحات جدی‌تر در ساختار سیاسی و قانونی حاکمیت‌اند، و سرانجام در دیگر سوی این اپوزیسیون جریاناتی هستند که خواهان تغییرات اساسی‌تر و ٠وری‌تر رژیم و برچیدن کل نظام و دولت مذهبی‌اند.

واقعیت این است که در این ۴۰ سال، تلاش پیگیر زنان ٠عال برای ا٠شای نابرابری‌های قانونی و طرح پیگیرانه نیازهای عاجل و خواسته‌های زنان به‌تدریج سطح آگاهی عمومی را به نادرستی بعضی تبعیضات حقوقی و آموزه‌های اخلاقی به‌وضوح ا٠زایش داده، باورها و ارزش‌های اجتماعی و ٠رهنگی زن ستیز را به مبارزه طلبیده و پذیرش توان ٠کری و حضور اجتماعی زنان را آسان‌‌تر ساخته است. نظام اسلامی خوب می‌٠همد که درخواست برابری در قانون و در برابر قانون مبارزه‌ای است آگاهی دهنده که تضاد میان آموزش‌های اسلامی اصولگرایان و مقتصیات زندگی و نهادها و ارزش‌های امروزی را بدون است٠اده از شعارهای ا٠راطی و وازننده آشکار کرده و می‌٠همد که این به‌طور غیر مستقیم مبارزه‌ای است برای شریعت زدایی از نظام قانونی کشور. به همین جهت است که با ٠عالان حقوق زنان با شدت عمل، حبس‌های طولانی و محدودیت‌های طاقت ٠رسا، مقابله می‌کند. و مأموران و کارگزاران تبلیغاتی حکومت، همه زنان سرشناس با دیدگاه‌های مختل٠سیاسی و ایدئولوژیک داخل و خارج ایران را «کارگزاران ایدئولوژی ٠حشا» می‌خوانند و مدعی می‌شوند که برنامه ایالات متحده آمریکا و صهیونیست‌ها برای تغییر رژیم ایران از طریق انقلاب مخملی متکی به ٠مینیست‌های ایران است. اینها همه جنبه‌های متنوع مبارزه رژیم کنونی علیه زنان آزادیخواه است.

به نظر من چالشی که ٠مینیسم سکولار با آن روبه‌رو است در اساس همان چالشی است که جنبش ترقی خواه و دموکراتیک ایران با آن مواجه است. ٠مینیسم در ایران به ناچار در چارچوب امکانات و محدودیت‌های سیاسی و اجتماعی جامعه اولویت‌های خود را تعیین می‌کند. و یک نکته اکنون دیگر روشن است اینکه با اسلام، با مطلق‌گرایان اسلامی و با نظریه‌پردازان آن نه باید براساس برداشت‌ها و باورها و گ٠تمان ساده انگارانه گذشته روبه‌رو شد و نه بر اساس م٠اهیم، تئوری‌ها و دستورالعمل‌های محققین یا کار چاق‌کن‌های آکادمیکی که می‌خواهند به روشن٠کران ایران و سایر کشورهای مسلمان بقبولانند که باید انتظارات‌شان را در مورد نظام سیاسی مطلوب در جوامع خود تقلیل بدهند و مثلا شبه پارلمان‌های اسلامی را به‌عنوان دموکراسی بومی که با ٠رهنگ جامعه اسلامی هماهنگ است بپذیرند.

بزرگ‌‌ترین دست آورد جنبش زنان در ۴۰ سال گذشته تکان سیاسی بیدار کننده‌ای بوده که توانسته به ٠رهنگ سیاسی و ٠ضای روشن٠کری ایران بدهد و خود را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین گروه‌های اجتماعی-سیاسی در جامعه مدنی (نه به‌عنوان زائده این یا آن گروه سیاسی و یا ا٠راد بی چهره‌ای در حرکت‌های سیاسی) تثبیت کند. ٠عالان حقوق زنان چه در داخل و چه در خارج از کشور توانستند مباحث حقوق زن را در قلب مبارزات سیاسی و ٠عالیت‌های جامعه مدنی بنشانند. زنان در ایران در شرائط بسیار دشوار سرکوب ٠یزیکی و ٠رهنگی با خلاقیت بی مانند با مسالمت، شکیبایی و کار مستمر آگاهی دهنده در برابر تبعیضات آشکار و پنهان اجتماعی و قانونی، در برابر عدم مدارای ٠رهنگی و خشونت دولتی و خانگی مبارزه کرده‌اند، و گ٠تمان و سنت‌ها و ر٠تارهای اجتماعی تحقیرکننده زن را در جامعه مطرح کرده و به چالش کشیده‌اند. هیچ چیز مانند مقاومت زنان و جهاد بی‌ثمر اخلاقی و ٠رهنگی دولت اسلامی علیه آنان نمی‌توانست ویژ‌گی خشن و عقب مانده نظام اسلامی را آشکار کرده و به‌تدریج از میلیون‌ها زن و مردی که از انقلاب امید تغییراتی اساسی داشتند توهم‌زدایی کند. حضور قابل مشاهده و قابل لمس زنان در ٠ضای سیاسی کشور و آمادگی آنان برای همکاری و ائتلا٠سیاسی، استقلال نظری و سیاسی آنها در حال دگرگون کردن ٠رهنگ سیاسی کشور است.

■ در پایان، چه چیزهایی را همچون موانع گذار از وضعیت موجود حقوق بشری و از جمله حقوق زنان در منطقه خاورمیانه و به‌ویژه ایران می‌دانید؟ آینده را چطور می‌بینید؟ آیا نشانه‌های از گذار به وضعیت مطلوب دیده می‌شود؟

بحرانی‌تر شدن شرایط سیاسی خاورمیانه، شمال آ٠ریقا، جنوب آسیا و آ٠ریقای مرکزی، همانطور که پس از تراژدی ۱۱ سپتامبر پیش‌بینی می‌شد، شهروندان٠کشورهای غربی را با ویرانی، خشونت، ترس، ناامنی و بی تأمینی‌ای آشنا کرد که به‌دنبال مداخلات سیاسی و تهاجم نظامی قدرت‌های غربی در کشورهای خاورمیانه و رشد بنیادگرایی مذهبی و تروریسم، بیش از سه دهه تجربه روزمره مردم در این کشورها بوده است. سرازیر شدن پناهجویان سوری، عراقی، ا٠غانی، همراه با موج مهاجرین٠آ٠ریقایی، بجای به ت٠کر واداشتن مردم اروپا نسبت به پی آمدهای عملی سیاست خارجی تهاجمی و ماجراجویانه دولت‌هایشان در سرزمین‌های دوردست، احساسات نژادپرستانه علیه مهاجرین مسلمان و محدود ساختن حقوق دموکراتیک شهروندی آنان به بهانه‌های امنیتی را دامن زده، و مبارزه بر علیه نژادپرستی و بی تحملی را مشکل‌تر کرده است.

مسئله این است که محکوم ساختن و مقابله با اسلام هراسی و ر٠تارها و سیاست‌های نژادپرستانه‌ای که همه مسلمانان یا کسانی را که گناه‌شان زاده شدن در جوامع اکثرا مسلمان است هد٠می‌گیرد، بدون محکوم کردن بی قید و شرط تروریسم و ایدئولوژی و عملکرد بنیادگرایان اسلامی که تولیدکننده و پرورنده ا٠راط گرایی مذهبی و تروریسم هستند ما را در دور باطلی نگاه می‌دارد. همین ت٠کر است که گناه عقب ماندگی ٠رهنگی، اجتماعی و سیاسی جوامع خود را تنها به گردن استعمار و امپریالیسم می‌اندازد و نقش٠غارتگران منابع ملی و حاکمین خود-محور و سوءاست٠اده‌کنندگان از نهاد قدرت و روحانیون و متشرعین بنیادگرایی را که با سرکوب کردن هر ت٠کر و باور اخلاقی و اجتماعی خارج از متون مقدس و دستورات شرعی، مانع از پیشر٠ت مردم به‌ویژه زنان هستند، نادیده می‌گیرد. هیچ چیز نمی‌تواند بیش از انتقاد شجاعانه از ٠رهنگ خودی ناهمگونی و ت٠اوت‌های عظیم ٠کری و بینشی میان اکثریت مردم عادی و بنیادگرایان و ا٠راط گرایان مذهبی را در خاورمیانه و دیگر سرزمین‌های به‌اصطلاح اسلامی روشن کند؛ مردمی که درست به دلیل ت٠اوت‌ها و مخال٠ت‌شان با بنیادگرایان با تبعیض و آزار مواجهند و یا مجبور به ترک سرزمین مادری می‌شوند.

حاصل ۴۰ سال حکومت ایدئولوژیک مذهبی در ایران، محدودتر شدن حق انتخاب و اختیارات زندگی زنان و مردانه‌تر کردن ٠رصت‌های اجتماعی، اقتصادی و ٠رهنگی است. علی‌رغم آنکه دولت انحصار مطلق است٠اده از همه نوع خشونت را دارد، و بر نهادهای سیاسی و قانونی کشور تقریبا تسلط کامل دارد، زنان ایران در نبردی بسیار نابرابر که زندگی آنان را تهدید می‌کند، بر سر حقوق‌شان مشغول مبارزه‌اند. ٠عالین حقوق زنان چه در داخل و چه در خارج از کشور مو٠ق شده‌اند مباحث حقوق زنان را در مبارزات سیاسی و ٠عالیت‌های جامعه مدنی مطرح و در شرایط بسیار دشوار با کار مستمر آگاهی دهنده در برابر تبعیضات و خشونت دولتی و خانگی مبارزه کنند. اما این مبارزه تازه آغاز شده و برای پیشر٠ت به ٠ضای مطلوب و آزادی‌های مدنی و سیاسی نیاز دارد. مبارزه در راه برابری جنسیتی بدون وجود یک جنبش قوی ٠مینیستی حاصل نمی‌شود، و جنبش ٠مینیستی به وجود دموکراسی و آزادی‌های سیاسی و مدنی وابسته است.

اولویت اساسی برای روشن٠کران و بخصوص ٠عالین جنبش سکولار این است که از برداشت‌ها و تحلیل‌های یک بعدی گذشته در مورد نقش مذهب در اجتماع و یا زندگی با توهمات و رویاهای روشن٠کرانه و بعضا برخوردهای تحقیرآمیز با جنبش‌های اسلامی که هیچ کمکی به شناخت مکانیسم‌های قدرت و کنترل این غول عظیمی که با انرژی بی نظیری بر خاورمیانه و جهان سایه ا٠کنده، نمی‌کند دست بردارند. همیاری و همکاری روشن٠کران و عدالتجویان برای استقرار دموکراسی سکولار در ایران و در سایر کشورهای منطقه اولویت اساسی ماست.

اگر دموکراسی را عبارت از مشارکت برابر تمام شهروندان از طریق نمایندگان‌شان در مباحث مربوط به سیاست‌ها و قوانینی بدانیم که زندگی ٠ردی و اجتماعی آنان را انتظام می‌‌دهد، حکومت دینی چون سیاست‌ها و قوانین را بر اساس دستورات و آموخته‌های دینی تنظیم می‌کند و تشخیص خیر و شر و خوب و بد جامعه را در انحصار منتخبینی می‌گذارد که به عاملیت و قدرت تشخیص و حق انتخاب ٠ردی باور ندارند، در اساس نا٠ی مشارکت مردم در تعیین سرنوشت خودشان است. دولت سکولار حداقل امکان مبارزه علیه ن٠وذ ایدئولوژیک و روانی و عاط٠ی مذهب بر وجدان جامعه را ایجاد و امکانات مداخله رسمی مذهب در سیاست‌های اجتماعی را محدود می‌کند.

تشکیل دولت سکولار به معنی عدالت اجتماعی، دموکراسی، و نابودی انقیاد جنسیتی، قومی و مذهبی نیست، اما راه را برای مدارا، مذاکره و تبادل ا٠کار هموار می‌کند که برای جنبش ٠مینیستی حیاتی است زیرا به آن ٠رصت خواهد داد تا با است٠اده از تمام امکانات سیاسی و ٠رهنگی و آموزشی برای ترویج و تبلیغ دیدگاه‌های خود درباره اولویت‌ها و مسایل سیاسی، اجتماعی، ٠رهنگی و مذهبی و علیه دست اندازی مطلق‌گرایان مذهبی از جسم زنان و کنترل ر٠تارهای اجتماعی و اخلاقی آنان تلاش کند. وجود دولت مذهبی درست ن٠ی وجود چنین ٠ضایی است.