آقای پرو٠سور هابرماس Ù…Øترم،
شما در سال ۲۰۰۲، یعنی بیست Ùˆ دو سال پس از میشل ٠وکو، به تهران س٠ر می‌کنید، به سرزمینی Ú©Ù‡ خود را جمهوری اسلامی ایران می‌نامد Ùˆ از زمان پیدایش‌اش در سی سال پیش تا کنون با توسل به قهری عریان Ùˆ تصورناپذیر از یکسو Ùˆ اعمال ٠ساد مطلق از دیگرسو به Øاکمیت خود همچنان ادامه می‌دهد. طبعا شما با ماجرای س٠ر Ù ÙˆÚ©Ùˆ به ایران Ùˆ تجربه‌ی او از این س٠ر آشنایید. آنچه بسیار کمتر معرو٠است این است Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ پس از آخرین بازگشت خود به ٠رانسه دیگرنمی‌خواسته اسم ایران Ùˆ ایرانی را هم بشنود، Ùˆ با ایرانیانی Ú©Ù‡ در دو س٠ر او به تهران هم میزبان Ùˆ هم رابط Ùˆ راهنمای او در تماس با گردانندگان انقلاب بوده‌اند قطع رابطه می‌کند.
بر خلا٠او، شما را س٠ر به ایران کاملا تØت تاثیر قرار داده بود. اعتماد به ن٠س Ùˆ علاقه‌ی جوانان Ùˆ بویژه دانشجویان Ùˆ انتلکتوئل‌ها به گ٠ت‌وگو درباره‌ی هر موضوع ممکن، شما را سخت گر٠ته بود. آنطور Ú©Ù‡ به گ٠ته‌ی خودتان، Øتا «ØÙ‚ موجودیت اسرائیل» نیز جزو موضوعات مباØثه‌ی شما Ùˆ آنان بوده است. همه‌ی این‌ها را من می‌توانم به آسانی در نظرم مجسم کنم. ما ایرانیان استعداد این را داریم Ú©Ù‡ مخاطب را به گونه‌ای جذب کنیم. بی‌ت٠اوت است Ú©Ù‡ وسیله‌اش ت٠اهم چاپلوسانه باشد یا جا زدن خود همچون Øری٠ی بی‌هراس. جز این، از طبقه‌ی متوسط به بالا ما مردمان متعصبی نیستیم Ùˆ بلدیم Øتا درباره‌ی «ØÙ‚ Øیات شیطان» نیز Øر٠بزنیم.
در برآورد موضع شما طبیعتا باید شرایط وقت را هم در نظر گر٠ت: اواسط دومین بار انتخاب خاتمی به ریاست جمهوری بود Ùˆ شما هم نمی‌توانستید از تاثیر این «Øسن انتخاب» مجدد مصون مانده باشید. تصاد٠ی نیست Ú©Ù‡ از جمله می‌نویسید: سرانجام «ه٠ت سال پس از نخستین تماس‌ها همکاران ایرانی‌ام مرا قانع کردند» Ú©Ù‡ دعوت‌کنندگان Ùˆ «میزبانان» اشخاص صالØÛŒ هستند Ùˆ اکنون «زمینه‌ی مساعد» برای س٠ر ٠راهم آمده است. در این ارتباط شما از خاتمی Ùˆ وزیر پیشین ٠رهنگ او همچون موجدان Ùˆ ضامنان «زمینه مساعد» نام می‌برید. آن زمان با وجود قتل‌های ٠جیع برخی از مخال٠ان رژیم Ùˆ Øمله‌های جنایتکارانه به خوابگاه‌های دانشگاهی Ùˆ قتل Ùˆ Ø¬Ø±Ø Ø¯Ø§Ù†Ø´Ø¬ÙˆÛŒØ§Ù† بی‌د٠اع دختر Ùˆ پسر، هنوز تب وتاب مردم برای خاتمی همچنان دوام داشت. Ùˆ همین خاتمی «منجی» آن زمان دانشجویان کشته Ùˆ لت Ùˆ پار شده را «اراذل Ùˆ اوباش» خواند.
اما از قرار خاتمی به جای رسیدگی به دردهای بی‌درمان شده‌ی مردم، وظی٠ه‌ی خود را در این می‌دیده Ú©Ù‡ چرخ «گ٠ت‌وگوی تمدن‌ها» را به Øرکت درآورد. در این مورد او چنان از خودش مطمئن بود Ú©Ù‡ ٠یلی با این «نام Ùˆ نشان» نیز رسما هوا کرد Ùˆ آن را در جای خود جنباند. کدام ٠یلبان را خوب است او به کار مبادلات میان تمدنی کالاهای ٠رهنگی گماشته بوده باشد؟ وزیر ٠رهنگ‌اش عطاالله مهاجرانی را! اگر زبان من آهنگ جدل دارد از این‌روست Ú©Ù‡ جملگی انتلکتوئل‌های ایرانی با هم نیز نمی‌توانند از عهده‌ی چنین کاری برآیند، مگر آنکه مراد از گ٠ت‌وگو «ترجمه کردن» از کتاب‌های غربی به ٠ارسی باشد. به این ترتیب پروژه‌ی دون‌کیشوتی خاتمی به مرگ جنینی مرده بود، پیش از آنکه امکان سقط شدن بیابد. Øتا اگر Øسن نیتی برای خاتمی قائل شویم، در اصل امر کوچکترین تغییری روی نمی‌دهد. جدا، Ú†Ù‡ تصوری او می‌توانسته از چنین «پروژه‌ای» داشته باشد!ØŸ
این انتظار را نمی‌توان داشت Ú©Ù‡ در اینجا تØلیلی از علل سیاسی Ùˆ اجتماعی وقت به دست داده شود، عللی Ú©Ù‡ به گزینش او برای ریاست جمهوری Ùˆ سرانجام به انتخاب او به این سمت منجر می‌گردند. اما به نکته‌ی دیگری باید همین جا اشاره کنم: برای ٠یلسو٠ی با اعتباری چنین جهانی چون شما، نخبگان پایتخت Øسابی خودنمایی کرده‌اند. در Øدود پنجاه سال پیش نخبگان ما به ضع٠نوزاده‌ی خود برای ٠لس٠ه پی‌می برند Ùˆ این ضع٠را تیمار می‌کنند. علت‌اش به نظر من این است Ú©Ù‡ ٠لس٠ه قلمرویی‌ست ناامن Ùˆ کنترل ناپذیر، به Ù…Øض آنکه از درون بر پایه‌هایی سترگ استوار نباشد. هر کس هوس کرد می‌تواند به این قلمروی بی‌Øصار دست اندازی نماید. کانت در آن زمان به این Øساسیت مرزی Ùˆ ضع٠ناموجه اشاره کرده است، آن هم برای آلمان!
آسان‌ترین راه برای کسب «صلاØیت ٠لس٠ی» نزد ما عموما این است Ú©Ù‡ هر سوراخ سنبه‌ای از ا٠اضات دانشمندانه‌ی خود را، Ú†Ù‡ ش٠اهی Ùˆ Ú†Ù‡ کتبی، با نام ٠یلسو٠ان غربی پرکنیم. اثر این شیوه در اعتباراندوزی، بیشتر خواهد شد اگر از ٠یلسو٠ان مدرن بگوییم Ùˆ بنویسیم یا از مکتب‌های ٠لس٠ی نام ببریم. زرنگ‌تر از همه میان ما آن‌هایی هستند Ú©Ù‡ «نام» م٠اهیم یا تئوری‌های این ٠یلسو٠ان را نیز به رخ می‌کشند.
س٠ر شما به تهران برای من دوجنبه دارد، جنبه‌ی ایرانی Ùˆ جنبه‌ی آلمانی. جنبه‌ی ایرانی آن ناظر است بر تاثیری Ú©Ù‡ Øضور شما روی علاقمندان Ùˆ میزبانان گذاشته Ùˆ مآلا تصوراتی در آن‌ها پدید آورده است. این جنبه را می‌توان در جملاتی چند بیان کرد: یک ٠یلسو٠نامدار جهانی از «سرزمین ٠یلسو٠ان» به تهران می‌آید تا با جهان معنوی ما آشنا شود. این امر موجب می‌شود Ú©Ù‡ نخبگان ما در چنین آیینه‌ای خود را بنگرند Ùˆ متوجه ارزش خود گردند. هر اندازه هم واکنش‌هایشان مت٠اوت باشد، مشترک Ùˆ مکنون در همه‌ی آنان این است Ú©Ù‡ چون «هابرماس» برای آشنایی با آن‌ها به کشورشان آمده، در دل به خود بگویند: ما همیشه این اØساس را داشتیم Ú©Ù‡ کسی هستیم، Ùˆ Øالا دیگر این اØساس به «دانستن» تبدیل شده است.
مورد نظر من در اینجا جنبه‌ی آلمانی س٠ر شماست، یعنی تصویری Ú©Ù‡ شما از معنویت تهرانی برای آلمانی‌ها ترسیم کرده‌اید. نخست باید خطوطی از این تصویر را برجسته کنم تا جلب توجه بیشتری کند. شما درک Ú©Ù„ÛŒ صاØب‌نظران Ùˆ میزبانان از ٠رهنگ غربی را نخست در یک عبارت به خواننده‌ی آلمانی منتقل می‌نمایید. عبارت مربوط ØŒ در ارتباط با مواردی Ú©Ù‡ شما از مایه‌وری ما به دست می‌دهید، ایهامی انکارناپذیر دارد، یعنی چنانکه هم اکنون خواهیم دید، معناً دوپهلوست Ùˆ برای برآورد شما ازمعنویت ما کانونی. شما می‌نویسید: «وقتی آدم با دست‌مایه‌ای از معنویت غربی به شرق می‌رود، از هر دو سو با سوء‌ت٠اهم معمول مواجه می‌شود Ú©Ù‡ در آن نقش بربر برای ما درنظر گر٠ته شده است: زبان Øال این سوء‌ت٠اهم این است Ú©Ù‡ شرقی‌ها بیشتر درباره‌ی ما می‌دانند تا ما درباره‌ی آنان». م٠اد این تشخیص دوپهلو به سبب مقصودی Ú©Ù‡ دارد به هر سان در مورد ایران از نواسلامی‌شده صدق می‌کند Ùˆ باید آن را همه جا در سراسر تصویر بازدید. با وجود این، آنچه سپس در تصویر می‌بینیم کاملا با این تشخیص نمی‌خواند. از یک عبارت استثنایی دیگر Ú©Ù‡ آن نیز بی‌ایهام نیست Ùˆ عملا ارزش انتلکتوئل‌های ایرانی را مخدوش Ùˆ مغشوش می‌سازد بگذریم، اظهارنظر در مورد آنان خالی از طنز Ùˆ جدی‌ست. از مباØثه میان داوری اردکانی Ú©Ù‡ «هایدگری» معر٠ی می‌شود Ùˆ عبدالکریم سروش Ú©Ù‡ «پوپری» Ùˆ عار٠خوانده شده سخن می‌رود، بی‌آنکه خواننده طنزی در آن اØساس کند. بعد گ٠ته می‌شود Ú©Ù‡ داوری اردکانی پست‌مدرنیست هم هست Ùˆ پست‌مدرنیست‌ها، Ùˆ در نتیجه داوری اردکانی، بر اساس آموزه‌ی هایدگر درباره‌ی «نهاد تکنیک»، مدرنیته‌ی غربی را در «نقد بومی‌شان» Ù…ØÚ© می‌زنند. در همین کنایه‌ی «نقد بومی»، ناگهان جدیتی Ú©Ù‡ تا کنون با آن از دو جریان مخال٠هایدگری Ùˆ پوپری به نمایندگی داوری Ùˆ سروش سخن گ٠ته شده دود می‌شود Ùˆ به آسمان می‌رود. روشن است Ú©Ù‡ «نقد» به Ù…Øض آنکه «بومی» شد، ارزش خود را از دست می‌دهد. Ù…Ú©Ø«ÛŒ در این ترکیب درستی این نظر را قطعی می‌نماید.
چرا شما ٠کر یا باور می‌کنید ا٠راد ٠رهنگی مطلقا دیگر همچون ٠رهنگ ایران اسلامی، Ú©Ù‡ بیش از هزار سال است با پوست Ùˆ استخوان در مادیت Ùˆ معنویت آن غرق Ùˆ تخمیر شده‌اند، می‌توانند یک ضرب از جای خود به میان ٠رهنگ غربی بجهند Ùˆ در آن جولان دهند، گویی از ٠رهنگ یونانی Ù€ رومی برآمده‌اند Ùˆ از بار Ùˆ بر آن تغذیه می‌کنند، بی‌آنکه گوارشی بر این تغذیه مترتب گردد؟ یا چرا گمان می‌کنید ٠رهنگ‌های بیگانه به ٠رهنگ بی‌واسطه‌ی اروپایی Ù€ امریکایی Ú©Ù‡ ٠لس٠ه را نیز در برمی‌گیرد، آسان به میراث آن دست می‌یابند، به صر٠اینکه مجذوب گیرایی آن شوند Ú©Ù‡ جهانی است؟ اصلا این گیرایی ٠رهنگ شما از چیست Ú©Ù‡ ما ایرانیان را Øتا «علماً» نیز تسخیر می‌نماید!ØŸ
اگر کلمات معنا داشته باشند، از زیر بار پاسخ دادن به این پرسش نمی‌توان به آسانی شانه خالی کرد: آیا یک مسلمان می‌تواند در عین Øال عار٠و پوپری باشد Ùˆ در نتیجه همچون عبدالکریم سروش به گ٠ته‌ی شما «قاطعانه معتقد به تقسیم کار میان دین Ùˆ علم، در Øدی Ú©Ù‡ مسئله‌ی شناسایی Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒÚ¯Ø±Ø¯Ø¯Â»ØŸ بد نیست بدانید Ú©Ù‡ عر٠ان اسلامی ما ایرانیان نه تنها به ٠لس٠ه بی‌اعتنا بلکه از دیرباز دشمن خونی آن Ùˆ مآلا دشمن خونی علم بوده است، Ùˆ عبدالکریم سروش Ú©Ù‡ به‌زعم شما این دو کمال را دارد، یعنی عار٠و پوپری بودن را در خود جمع آورده، دست‌پرورده‌ی مکتب مولوی، یکی از بان٠وذترین عار٠ان ماست. به زØمت می‌توان به سخنی از او برخورد Ú©Ù‡ از اشعار عر٠انی این عار٠لبریز نباشد. عر٠ان ما با استراتژی منØر٠کردن اذهان از مسائل از طریق رویایی ساختن جهان خودآ٠ریده‌اش Ùˆ به Ú©Ù…Ú© برانگیختن شور Ùˆ شیدایی در آن‌ها، علم Ùˆ ٠لس٠ه را کشته Ùˆ د٠ن کرده است. Øتا ابن‌سینا Ú©Ø´Ù Ùˆ شهود اولیا را برتر از ادراک ٠لس٠ی می‌دانسته است. Ùˆ جز این، آیا می‌توان کسی را هایدگری شناساند Ùˆ ضمنا پست‌مدرنیست، چون با تکیه بر «نهاد تکنیک» در ٠لس٠ه‌ی هایدگر «دست به نقادی بومی درباره‌ی مدرنیته‌ی غربی» می‌زند، به صر٠اینکه هایدگر را پشتیبان خود می‌نمایاند؟ Ú†Ù‡ کسی قرار است در اینجا دستخوش مضØÚ©Ù‡ شود، هایدگر، مدرنیته‌ی غربی، یا داوری اردکانی پشتگرم به هایدگر!ØŸ
پنجاه سال طول کشید تا شاه، با وجود خطاهای بزرگ سیاسی، Ú©Ù‡ قطعا به بزرگی خطاهای سیاسی ما انتلکتوئل‌ها نبودند، Ùˆ پدر او بنیادگذار ایران نوین، کشور ما را به آستانه‌ی زندگی شهروندی متمدنانه رساندند. Øاصل زØمات آنان را جمهوری اسلامی در ظر٠سی سال نیست Ùˆ نابود کرد: از نظر اقتصادی، اداری، ٠رهنگی، Øقوقی Ùˆ اخلاقی. داوری اردکانی Ú©Ù‡ زمانی با من همکار بود، از همان آغاز به خدمت جمهوری اسلامی درآمد، مدارج ترقی را پیمود Ùˆ به تدریج سردمدار ٠لس٠ه‌ی رسمی شد، Ùˆ همانگونه Ú©Ù‡ شما می‌نویسید در غایت «رئیس آکادمی علوم». Øری٠عار٠‌پیشه‌ی او عبدالکریم سروش Ú©Ù‡ یکی از مهم‌ترین عاملان در تعطیل سه ساله‌ی دانشگاه‌ها در سراسر کشور بود، با اظهاروجودهای پوپرمآبانه‌اش به همان موضعی رسید Ú©Ù‡ شما می‌نویسید، به «تقسیم کار میان شناخت دینی Ùˆ شناخت علمی»! منتها عیب کار در این است Ú©Ù‡ ما اصلا علم نداریم، نه علوم طبیعی Ùˆ نه علوم انسانی. تمام کتاب‌های دانشگاهی ما عملا ترجمه از منابع غربی‌اند، یا بازنویس آن‌ها هستند. ما، تا آنجا Ú©Ù‡ از عهده‌مان برمی‌آید، جز این نمی‌کنیم Ú©Ù‡ آنچه از منابع غربی به دستمان می‌رسد، به ٠ارسی برگردانیم، چون خودمان سازنده نیستیم. اما اگر این کار را هم نمی‌کردیم، طبعا «وضع علم» نزد ما بدتر از این می‌شد Ú©Ù‡ هست. علم ما در واقع رونوشتی بیش نیست. اما صر٠نظر کردن از این رونوشت قطعا منجر به ایجاد اصل نمی‌شود. چندی پیش خامنه‌ای Øتا همین «علوم انسانی» را از موجبات اصلی ٠ساد خواند Ùˆ اشاره کرد Ú©Ù‡ دانشگاه‌ها را باید از این علوم بروبند.
پس از سال‌ها Ú©Ù‡ اکنون از س٠رتان به تهران می‌گذرد، آیا هنوز کارل پوپر را در مظان این تخ٠ی٠قرار می‌دهید Ú©Ù‡ شاگرد عار٠ی نیز در ایران اسلامی دارد؟ کارل پوپر ضدیتی با دین نداشت اما به همان اندازه نسبت به آن بی‌ت٠اوت بود. این کشور Ú©Ù‡ توانسته پوپری عار٠نیز بزایاند، یکی از تاریک‌ترین مراØÙ„ تاریخ خود را می‌گذراند. Ùˆ یکی از ٠اجعه‌های بزرگ در این سرزمین این است Ú©Ù‡ مردم آن خود چنین بلایی را بر سرشان آورده‌اند.
من می‌کوشم تجربه‌های س٠ر ایران شما را را در اینجا ٠شرده بیاورم: برای شما شگ٠ت‌آور بوده Ú©Ù‡ با «جامعه‌ای خاموش» روبرو نشده بودید، تصور می‌کردید Ú©Ù‡ انتلکتوئل‌ها Ùˆ مردم متعار٠اعتماد به ن٠س ندارند Ùˆ مرعوب شده‌اند. بویژه «اهمیت سیاسی مواجهه‌ها در تئولوژی اسلامی» نظر شما را سخت جلب کرده بوده. به عنوان نمونه از «شخصیت برجسته‌ای چون مجتهد شبستری» نام می‌برید Ú©Ù‡ «متکی بر هرمنوتیک» Ùˆ «٠یلسو٠ی به رسم غربی» است Ùˆ ØÙ‚ ا٠راد می‌داند Ú©Ù‡ خودشان «م٠سر ÙˆØی» باشند. در طراز او به عبدالکریم سروش اشاره می‌کنید Ú©Ù‡ «٠یلسو٠ی است به شیوه‌ی غربی»! درباره‌ی مجتهد شبستری ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ù…ÛŒâ€ŒØ¯Ù‡ÛŒØ¯ Ú©Ù‡ با «استدلال پروتستانی با جزم‌گرایان دینی» مقابله می‌کند! در واقع شما همان «نسبت‌هایی» را به آنها می‌دهید Ú©Ù‡ از دو دهه پیش ورد زبان اصلاØ‌طلبان شده است. خواننده‌ی آلمانی اگر توصی٠ات شما را سند بگیرد باورش می‌شود Ú©Ù‡ پروتستانتیسم باید کلیدی باشد برای گشودن همه‌ی درهای بسته‌ی دینی، Øتا برای نوع شیعی‌اش Ú©Ù‡ هزار سال است انتظار ظهور امام دوازدهم را می‌کشد تا او با شمشیرش بیاید Ùˆ مانند داموکلس با یک ضربت تمام زنجیرهای نابکار را در سراسر جهان از هم بدرد. به گ٠ته‌ی شما «سوبژکتیویته‌ی مدرن برای مجتهد شبستری جایگاه باطن دین است»، زبان آلمانی را روان Øر٠می‌زند Ùˆ می‌خواهد «براساس رابطه‌ی دیالکتیکی میان ایمان Ùˆ دانستن، تئولوژی اسلامی را با علوم انسانی مانوس سازد». برای آنکه شما بدانید: او پس از ٠رونشستن اØوال هیجانی‌اش برای رستاخیز هولناک اسلامی، این قصد را دنبال کرده، Ùˆ تا کنون از جایش تکان نخورده است. Ùˆ Øالا: اگر اینهمه کار مهم در قیمومت Ùˆ سایه‌ی جمهوری اسلامی انجام شده، نباید ٠رهنگ ما بر یکی از تارک‌های رویداد تاریخی‌اش پا نهاده باشد؟
آنچه آن زمان در تهران به شما عرضه کرده‌اند، ‌چیزی جز نوعی شعبده‌بازی ایرانی Ù€ شیعی، منتها از نوع کاملا بی‌ارزش‌اش نبوده، چون خود را جدی می‌گر٠ته است. شما قطعا مشابه این پدیده را نزد خود نمی‌شناسید، برای آنکه در ٠رهنگ غربی وجود ندارد. Ùˆ اگر هم وجود داشته باشد، خصوصی Ùˆ Øاشیه‌ای‌ست. نزد ما وضع کاملا بر عکس است. ٠قط در Øاشیه Ùˆ آن‌هم به ندرت می‌توان به اندیشیدن واقعی برخورد. برای من به راØتی قابل تصور است Ú©Ù‡ چگونه شما قربانی این اندیشه‌نمایی‌های ٠لس٠ی شده‌اید. سبب‌اش این است Ú©Ù‡ شما، ٠رهنگ ما را از برون می‌شناسید. عامل دیگری Ú©Ù‡ موجب می‌شود شما معنویات میزبان‌های خود را بر Øسب ظاهربینی‌هایتان جدی بگیرید، این است Ú©Ù‡ بنا را بر وجود شرایط ایده‌آل برای دیسکورز می‌گذارید، خصوصیتی Ú©Ù‡ بر اساس تئوری شما در نهاد زبان Ú©Ù‡ جهانی باشد، تعبیه شده. اگر چنین نباشد معنایش این می‌شود Ú©Ù‡ شما تئاترهای معنوی تهران را عینا به کشور خودتان منتقل کرده‌اید. در غیر این صورت توضیØ‌اش با شماست Ú©Ù‡ چگونه توانسته‌اید اینهمه معنویات مهم را از ٠رهنگی به تجربه دریا٠ته باشید Ú©Ù‡ زبانش برای شما کاملا بیگانه است Ùˆ به همین گونه قدرت میراث اسلامی‌اش. برای آنکه مظنه‌ای از اندیشیدن ما Ùˆ بویژه نوع «هرمنوتیکی‌اش» را از درون ببینید، Øاضرم بخشی از مصاØبه‌ای با مجتهد شبستری را برای شما به آلمانی برگردانم. در این مصاØبه او برخی از آیه‌های قرآنی را با «٠ن هرمنوتیک» ت٠سیر می‌کند. آنچه او در ت٠سیر هرمنوتیکی این آیه‌ها می‌گوید آنقدر Øیرت‌آور است Ú©Ù‡ روی کاریکاتور «هرمنوتیک» را س٠ید می‌کند. ٠ردای همان روز، ت٠سیر هرمنوتیکی را بیدرنگ پس می‌گیرد.
علاقه‌ی شما به دید Ùˆ ر٠تار دینی،‌ خود را در این منعکس می‌سازد Ú©Ù‡ ٠قط نمایندگان این Ø¬Ù†Ø§Ø Ø±Ø§ به خوانندگان آلمانی می‌شناسانید. چرا چنین انتخابی؟ اگر این انتخاب نتیجه‌ی این باشد Ú©Ù‡ شما در س٠رتان به تهران به کسی برنخورده‌اید Ú©Ù‡ همطراز «مت٠کران دیندار» باشد، معنایش این می‌شود اینان در راس نخبگان ما قرار دارند؟ همه‌ی این‌ها به هشت سال پیش مربوط می‌شوند. بنابراین این پرسش بجاست Ú©Ù‡ چرا من همان زمان چنین نامه‌ای به شما ننوشته‌ام. پاسخ‌اش کمابیش این است: وقتی آن زمان از س٠رتان مطلع شدم Ùˆ ٠همیدم در Ù¾ÛŒ شما ریچارد رورتی Ùˆ اوت٠رید هو٠ه هم به تهران ر٠ته‌اند Ùˆ با توشه‌ای مشابه بازگشته‌اند، بیش از آن برآش٠ته شده بودم Ú©Ù‡ بتوانم ٠کرم را بر موضعی در برابر شما متمرکز سازم. باید اذعان کنم Ú©Ù‡ س٠ر Ùˆ گزارش‌های شما برای من کاملا ٠اقد معنی بودند. زمان ریاست جمهوری خاتمی بود با Û²Û´ میلیون رای. من اصلا با انتخاب او به این سمت از آغاز مخال٠بودم، چون در او «مØللی سیاسی» می‌دیدم Ú©Ù‡ عواقب وخیم‌تری به بارخواهد آورد. تصور می‌کنید نامه‌ای با همین Ù…Øتوا می‌توانست شما را به ٠کر ٠روبرد Ùˆ موجب شود در برآوردهایتان تجدیدنظر کنید؟ من باورم نمی‌شود، چون شما هم در آن زمان خاتمی را «منجی» می‌پنداشتید. به همین دلیل هم به تهران س٠ر کردید.
هشت سال پس از س٠ر شما به تهران، دو پیشامد مت٠اوت Ùˆ از نظر اهمیت ناهمسان همدیگر را در ذهن من تداعی Ùˆ نظر من را به خود جلب کردند. پیشامد اولی بود Ú©Ù‡ وقو٠من را نسبت به دومی تشØیذ نمود. اولی سال گذشته روی داده بود. منظورم «شوریدن آرام» مردم در ایران است. این شورش آرام به‌صورت تظاهرات میلیون‌ها ن٠ر از مردم اعم از دانشجو Ùˆ کارگر، دانش آموز Ùˆ کارمند اداره Ùˆ هر طبقه‌ی دیگر، سه ماه تمام ادامه داشت تا سرانجام آن را Øکومت با قهری بیرØمانه در برابر چشم جهانیان سرکوبید. بیشماری به زندان ا٠تادند، به قتل رسیدند، زیر شکنجه جان دادند Ùˆ از زن Ùˆ مرد مورد تجاوز قرار گر٠تند. Ùˆ شما آقای پرو٠سور هابرماس سکوت کردید. خواست‌های برØÙ‚ این مردم این بود Ú©Ù‡ از نظر کار Ùˆ شغل‌شان تامین داشته باشند، ماه‌ها در انتظار پرداخت دستمزد Ùˆ Øقوق‌شان ننشینند، از آزادی برخوردار باشند، طرز زندگی‌شان را خود انتخاب کنند، امیال خود را شخصا برآورند، لباس به سلیقه‌ی خود Ùˆ هر جور Ùˆ هر رنگی Ú©Ù‡ می‌خواهند بپوشند. آیا این مردم، با این خواست‌ها Ùˆ ایستادگی‌ها در برابر امر Ùˆ نهی قیمومت‌ها، مهم‌تر از نخبگانی نبودند Ú©Ù‡ شما با آنان گ٠ت‌وگوهای ٠لس٠ی Ùˆ جامعه‌شناختی کرده‌اید، مهم تر از اشخاصی چون مهاجرانی، کدیور، سروش، داوری، شبستری Ùˆ مشابهانشان؟ اگر شما از آنان در تظاهراتی Ú©Ù‡ به خاطر خواست‌های برØق‌شان می‌کردند شخصا Ùˆ رسما Øمایت کرده بودید، بر استی٠ای طبیعی Øقوق آنان تاکید می‌کردید Ùˆ آن را برØÙ‚ می‌خواندید، از دلیری Ùˆ ثبات آن‌ها به شگ٠ت می‌آمدید Ùˆ آن را می‌ستودید، Ùˆ بدینگونه از آنان پشتیبانی اخلاقی می‌کردید، Øتما تظاهرکنندگان اندکی کمتر اØساس تنهایی می‌کردند. Ùˆ این اندک می‌توانست، لااقل برای گروهی نسبتا بزرگ، بیشتر شود، چون امکانش بود برخی دیگر از همکاران شما در Ù¾ÛŒ چنین نمونه‌ای پا در میدان یاری گذارند.
Øالا بد نیست این را نیز بدانید Ú©Ù‡ Øمایت آنچنانی عبدالکریم سروش Ùˆ شرکا از جنبش سبز در نهان برای نجات خودشان بوده Ùˆ هست! در واقع تظاهرکنندگان نمی‌بایستی از قدرت اسلام می‌کاستند، بلکه می‌بایستی قدرت را در Øکومت اسلامی به سوی اصلاØ‌طلبان می‌غلتاندند. به این ترتیب اسلام گزند نمی‌دید Ùˆ قدرت‌اش برای او Ùˆ یارانش Ø٠ظ می‌شد. لااقل این خوابی‌ست Ú©Ù‡ اصلاØ‌طلبان برای خود می‌دیدند Ùˆ همچنان می‌بینند. در Øکومتی زدوده از اسلام Ùˆ مسخ‌شدگی‌های اجتماعی‌اش اینان به سبب مشارکت در برآوردن انقلاب اسلامی Ùˆ نیز به سبب اعمال همچنان مکتوم مانده‌شان در تØکیم پایه‌های آن مورد مواخذه قرار می‌گر٠تند. لابد زمانی چنین ات٠اقی خواهد ا٠تاد. قهرمان‌هایی چون سروش، شبستری، داوری Ùˆ همانندهاشان ٠قط در میدان خالی از Øری٠عرض اندام می‌کنند.
اکنون برسیم به ماجرای دومی Ú©Ù‡ Øاکی از نگرانی شماست، برای امری Ú©Ù‡ نه ٠وتی‌ست Ùˆ نه اصلا موجه به نظر می‌رسد، درست در نقطه‌ی مقابل آن Øادثه‌ی اولی Ú©Ù‡ ٠ریادی خاموش از اعماق ستم بود. موضوع مربوط به اهمیت دین است Ú©Ù‡ به مناسبت آن شما چندی پیش در دانشگاه کوپر در نیویورک سخنرانی کردید. مرکز ثقل سخنرانی شما مسئله‌ی «مØدودیت‌های نامنص٠انه» یا غیرقابل ٠هم در غرب برای دین بود. من از طریق ترجمه‌ی برخی از پاساژها سخنرانی شما را می‌شناسم. بنابراین آنچه من می‌گویم برچنین م٠ادی مبتنی‌ست. با وجود این می‌توان ازخلال آن به موضع شما پی‌برد. معمولا وقتی شما در موارد دیگر از کارل اشمیت Øر٠می‌زنید، قصدتان نقد کردن اوست، Ùˆ از او در کنار کسانی چون هایدگر، لئو استروس، آرنولد گهلن نام می‌برید Ùˆ نیز در ارتباط با نیچه Ùˆ مارکی دوساد، Ú©Ù‡ آنان را شما «نویسندگان سیه‌بین» می‌نامید. بر خلا٠معمول در این سخنرانی بر تز کارل اشمیت تکیه می‌کنید، بر تزی Ú©Ù‡ مدعی‌ست تمام م٠اهیم سکولار در دولت مدرن Ùˆ جامعه‌ی آن میراثی‌ست از مبانی تئولوژی مسیØی، Ùˆ تنها این میراث را موجب اØیای دین در دوره‌ی کنونی تلقی می‌نمایند. بدین Ù†ØÙˆ این تصور برای خواننده‌ی آلمانی ایجاد می‌شود Ú©Ù‡ الزاما تز کارل اشمیت درست است Ùˆ نوشک٠تگی جدید دین را تاریخا ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ù…ÛŒâ€ŒÚ©Ù†Ø¯ØŒ یا از آنسو Ú©Ù‡ بگیریم، این پدیده‌ی نو موید درستی تز کارل اشمیت می‌گردد. اما اگر شما چنین نظری نداشته‌اید، چرا ارجاع به کارل اشمیت در ارتباط با نودمیدن پدیده‌ی دین؟ به عنوان شاهد این پدیده در زمان ما، از جورج د. بوش نام می‌برید Ú©Ù‡ اقتدار سیاسی خود را عطیه‌ای الاهی می‌پنداشته. چند تا جورج د. بوش از زمان استقلال امریکا می‌توان میان روسای جمهور آن کشور یا٠ت تا بشود در جورج د. بوش نمونه‌ای از آنان دید؟ شما به غرب هشدار می‌دهید Ú©Ù‡ «یکجانبه در جامعه‌ی جهانی برای Ø٠ظ جریان آزادیخواهانه‌ی دمکراتیک» بکوشد، Ùˆ او را مورد سرزنش قرار می‌دهید Ú©Ù‡ بر اثر خبط‌هایش آمیزش اØوال دینی Ùˆ سیاسی را برای دیگردینان دشوار Ùˆ Øتا ناممکن ساخته است.
پدیده‌ی نوظهوری Ú©Ù‡ شما از آن صØبت می‌کنید، در واقع پدیده‌ای است درونی، بدون هد٠خارجی. Ùˆ این آن چیزی نیست Ú©Ù‡ رسما Ùˆ اسما «دین» می‌نامیم. ٠قط دین‌های توØیدی‌اند Ú©Ù‡ هد٠‌های برونی Ùˆ سازمانی دارند. از این‌گونه دین، در Øدی Ú©Ù‡ Øضورشان همه جا Ù…Øسوس است، دو تا بیشتر نداریم، یکی مسیØیت Ùˆ دیگری اسلام. در مقایسه‌ی آن‌ها با هم مسیØیت به دلایلی بسیار نسبتا بی‌زیان است Ùˆ از Ù„Øاظی Ùˆ در مواردی Øتا سودمند؛ نسبتی Ú©Ù‡ به اسلام نمی‌توان داد. البته بسیار نادراند غربی‌هایی Ú©Ù‡ به خاطر یا٠تن «تشخصی ممتاز» نسبت به دیگران به اسلام می‌گروند! اما این نباید موجب گردد Ú©Ù‡ ما خطر اسلام را نادیده بگیریم. از سوی دیگر همه در غرب Ùˆ بویژه در آلمان می‌دانیم Ú©Ù‡ هزاران ن٠ر در سال از عضویت کلیسا استع٠ا می‌کنند Ùˆ کاهش داوطلبان برای خدمت در کلیسا موجب نگرانی مقامات کلیسایی شده است. همه‌ی این واقعیت‌ها را شما نمی‌بینید، لابد چون با نظر شما در مورد نوشکو٠ایی یا رنسانس دین مغایرت دارند. شما Øتا از علت رونق بازار دین نمی‌پرسید، بلکه بنا را بر موجودیت آن می‌گذارید، همین Ùˆ بس. من می‌خواهم در اینجا نگاهی به گذشته‌ای نه چندان دور بیندازم Ùˆ بلکه بتوانم چرایی این پدیده را به گونه‌ای Ú©Ù‡ شما نمی‌بینید روشن سازم. وقتی شوروی سابق در برخی از کشورهای اروپای شرقی سپاه پیاده کرد یا غیرمستقیم موجب روی کارآمدن نظامیان در آن‌ها شد، دولت کلیسا بردمید. دیری نپایید Ú©Ù‡ غرب به Øمایت از این کشورها پرداخت Ùˆ به این منظور از هر وسیله‌ای است٠اده کرد. موضوع Øساس در همه‌ی این موارد دین بود. به این ترتیب با اعمال چنین سیاستی از جانب غرب، دین از نو مجلسی می‌شود Ùˆ ر٠ته ر٠ته اما به گونه‌ای قطعی Øضور جهانی‌اش Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒÚ¯Ø±Ø¯Ø¯. اروپای غربی Ùˆ آلمان در راس آن، از نظر اقتصادی نیرومند بود Ùˆ در ر٠اهی بیسابقه می‌زیست. برخی متخصصان مجرب Ú©Ù‡ آینده‌ای مطلوب برای این وضع نمی‌دیدند Ùˆ به ادامه‌اش باور نداشتند، آنقدر مکررا در این باره هشدار دادند تا ر٠ته ر٠ته این هشدارها جزو زندگی روزمره Ùˆ در نتیجه ٠راموش شدند. وقتی پایه‌های ر٠اه Ùˆ اقتصاد ترک برداشتند Ùˆ خطر ٠روریزی‌شان Ù…Øسوس شد،‌ مردم بیش از آن با هشدارهای چنین خطری خو گر٠ته بودند Ú©Ù‡ Øادثه‌ی بروز آن را جدی بگیرند. اما این Øادثه زمانی بروز کرد. نخست طبقه‌ی کارگر از آن آسیب دید، سپس به تدریج طبقه‌ی متوسط، تا سرانجام زمانی علنی شد Ú©Ù‡ سه میلیون کودک در آلمان زیر خط ٠قر زندگی می‌کنند. بر ابعاد این ٠اجعه روز به روز ا٠زوده می‌شد Ùˆ نتایج آن دامن مردم را بیشتر می‌گر٠ت، تا از چند سال پیش به اینطر٠جزو موجودیت‌های معمول در زندگی روزانه‌ی مردم گشت. باید اذعان کرد Ú©Ù‡ روزنه‌ی امیدی نمی‌توان در ا٠ق آینده دید Ùˆ در Øال Øاضر وضع همچنان وخیم‌تر می‌شود.
گمان نمی‌کنم با توجه به این رویداد Ùˆ عواقب آن برای مردم Ùˆ رویگردانی‌شان از کلیسا Ùˆ آنچه این مرجع، دین می‌نامد، Ù¾ÛŒ بردن علت آنچه موجب پدیداری دین درونی در دل مردم می‌شود نیاز به ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø¨ÛŒØ´ØªØ±ÛŒ داشته باشد. اما چنین زمینه‌ای خالی از آن چیزی به نظر می‌رسد Ú©Ù‡ مورد نظر شماست Ùˆ آن را دین می‌نامید. بنابراین برای پی‌بردن به منظور شما باید به روش Øذ٠متوسل گشت. منظور شما قطعا دین‌های ودایی، بودایی Ùˆ مشابهان‌شان نیستند. می‌مانند مسیØیت Ùˆ اسلام. اما وقتی شما در غرب خواستار «آزادی عادلانه» برای دیگردینان می‌شوید، منظورتان طبعا آزادی برای مسلمانان دراروپا Ùˆ آمریکاست. نقطه‌ی کانونی برای شما، آنطور Ú©Ù‡ من می‌٠همم، این است Ú©Ù‡ مسلمانان از Øقوق کامل خود برخوردار گردند. زیرا به زعم شما: «مردم، یعنی مسلمانان در غرب، در انجام اعمال دینی خود آزادند ولی مشارکت‌های سیاسی‌شان باید خالی از Ù…Øتواهای دینی باشد». این برای شما یعنی برخورداری «عادلانه از Øقوقی کامل». اما شما در این باره Ú©Ù‡ آمیختن سیاست Ùˆ دین اساسا Ú†Ù‡ لزومی دارد چیزی نمی‌گویید. بلکه انتظار دارید روشنگری پیشقدم شود، راه آمیختن سیاست Ùˆ دین را به گونه‌ای بیابد تا م٠اد هنجاری درخواست‌ها Ùˆ انتظارات جامعه‌ی مدرن تØقق پذیرند. البته شما تاکید می‌کنید Ú©Ù‡ در قبال آمادگی روشنگری برای تعدیل خواست‌های خود بر Øسب رعایت اسطوره‌ها Ùˆ تصورات دینی، کانون‌های دینی جامعه نیز باید گام پیش نهند Ùˆ ایده‌های الهام‌‌بخش خود را عرضه نمایند. Øالا باید جست Ùˆ دید Ú©ÛŒ Ùˆ کجا چنین گامی از جانب دین برداشته شده است. ساده‌دلی‌ست تصور کنیم Ú©Ù‡ چنین ات٠اقی خواهد ا٠تاد. تا زمانی Ú©Ù‡ دین پا از عرصه‌ی خصوصی خود ٠راننهد، روشنگری مخال٠تی با دین ندارد. اما دین، هر آینه اگر بتواند، ØÙ‚ Øیات را از روشنگری می‌گیرد. دلیلی آشکارتر از این نمی‌توان آورد Ú©Ù‡ تا هم امروز تدریس تئوری تØول (چارلز داروین) در برخی از استان‌های امریکا ممنوع است.
دین هر پدیده‌ای باشد، به عنوان جرثومه‌ای ٠رهنگی از یک نظر منØصر به ٠رد است: همواره می‌کوشد بر همه شرایط Ùˆ مناسباتی Ú©Ù‡ سلطه‌اش را تهدید می‌کند نهایتا چیره گردد. به تجربه می‌دانیم Ú©Ù‡ هر اقدامی برای آمیختن سیاست به دین، آنطور Ú©Ù‡ اسلام با توسل به قهر آن را متØقق می‌سازد، به ت٠وق دین می‌انجامد. می‌شود ایران را همچون ن٠س مجسم این واقعیت ندید؟
در تصویرهای مجله‌ی خبری «اشترن» (شماره‌ی ۲۸، Û¸ ژوئیه‌ی Û²Û°Û±Û°) اخیرا به چشم می‌بینیم Ú†Ù‡ خواهد شد اگر روزی Ù…Øتوای سیاست دینی شود. در یکی از این تصویرها، مردی بلندقامت، نقابدار، سراپا پوشیده Ùˆ شلاق به دست می‌بینیم Ú©Ù‡ آماده است زنی نوجوان را بزند Ú©Ù‡ جلوی پای او، با پشتی به جلو خمیده بر زمین نشسته است. آیا ما هنوز از دیدن این منظره‌ها ÙˆØشت می‌کنیم؟
با سلام دوستانه
آرامش دوستدار
کلن، سوم سپتامبر ۲۰۱۰